उन्नतविषयाः : किञ्चित् दर्शनस्य।
किञ्चित् दर्शनशास्त्रम्।
संयमं सर्वदा सरलं न मन्यताम्, यतः भवन्तः येषां जनानां सह संवादं करिष्यन्ति ते सरलाः न सन्ति। अत्र भवद्भिः सम्मुखीभवितुं शक्यमाणानां जटिलपरिस्थितीनां केचन उदाहरणानि, तेषां सफलतापूर्वकं निवारणार्थं केचन युक्तयः च सन्ति ।
न्यायं आनेतुं न शक्नोषि।
- भवन्तः न जानन्ति यत् किमर्थं द्वौ व्यक्तिः विवादं कुर्वतः। कदाचित् पूर्वं किमपि घटितम्। भवन्तः केवलं यत् पश्यन्ति तस्य न्यायं कर्तुं शक्नुवन्ति, नियमान् च प्रयोक्तुं शक्नुवन्ति। भवन्तः व्यवस्थां आनेतुं शक्नुवन्ति, परन्तु न्यायं आनेतुं न शक्नुवन्ति।
- उदाहरणं गृह्णामः : आल्फ्रेड् जेन्नी इत्यस्मात् किमपि चोरितवान्, वास्तविकजीवने (ते प्रतिवेशिनः सन्ति)। भवन्तः मञ्चं पश्यन्ति, भवन्तः च जेन्नी आल्फ्रेड् इत्यस्य अपमानं कुर्वतीं पश्यन्ति। त्वं जेन्नी प्रतिबन्धं करोषि। तत् सम्यक् कार्यम् आसीत्, यतः अपमानः निषिद्धः अस्ति। परन्तु भवन्तः न जानन्ति यत् जनाः किमर्थं विवादं कुर्वन्ति। भवता न्यायः न प्रयुक्तः।
- अत्र अन्यत् उदाहरणम् अस्ति यत् जेन्नी निजीसन्देशे आल्फ्रेड् इत्यस्य अपमानं कुर्वती आसीत् । इदानीं भवन्तः सार्वजनिकचैट्-कक्षं पश्यन्ति, ततः भवन्तः आल्फ्रेड् जेन्नी-इत्यस्य धमकीम् अयच्छन् पश्यन्ति । भवन्तः आल्फ्रेड् इत्यस्मै चेतावनीम् प्रेषयन्ति। त्वया पुनः सम्यक् कार्यं कृतम्, यतः तर्जनं निषिद्धम् अस्ति। परन्तु भवन्तः स्थितिः उत्पत्तिं न जानन्ति स्म। भवता यत् कृतं तत् न्याय्यं नास्ति। लज्जा भवतः।
- भवन्तः यत् कर्तव्यं तत् कुर्वन्ति, यत् भवन्तः जानन्ति तस्य आधारेण। परन्तु स्वीकुरुत : भवन्तः बहु न जानन्ति। अतः भवन्तः विनयशीलाः तिष्ठन्तु, तथा च मनसि धारयन्तु यत् क्रमः साधु वस्तु अस्ति, परन्तु न्यायः नास्ति...
जनान् क्रुद्धं मा कुरुत।
- यदा भवन्तः जनानां संचालनं कुर्वन्ति तदा तेषां सह वार्तालापं परिहरन्तु। तेषां क्रुद्धं करिष्यति। तान् कथयितुं इव स्यात् यत् "अहं भवद्भ्यः श्रेष्ठः अस्मि।"।
- यदा जनाः क्रुद्धाः भवन्ति तदा ते वास्तवतः कष्टप्रदाः भवन्ति । प्रथमतया तान् क्रुद्धं कृत्वा भवन्तः पश्चातापं कुर्वन्ति। ते कदाचित् जालपुटे आक्रमणं करिष्यन्ति। ते भवतः वास्तविकं परिचयं प्राप्य भवन्तं शत्रुवत् व्यवहारं करिष्यन्ति। भवता एतत् परिहर्तव्यम्।
- सम्मुखीकरणानि परिहरन्तु। तस्य स्थाने केवलं कार्यक्रमस्य बटन् उपयुज्यताम् । चेतावनी, अथवा निषेधं प्रेषयितुं बटन्-उपयोगं कुर्वन्तु । किमपि च मा वदतु।
- जनाः न्यूनाः क्रुद्धाः भविष्यन्ति : यतः ते न ज्ञास्यन्ति यत् केन एतत् कृतम्। कदापि व्यक्तिगतं न भविष्यति।
- जनाः न्यूनाः क्रुद्धाः भविष्यन्ति : यतः ते श्रेष्ठाधिकारस्य रूपं अनुभविष्यन्ति। एतत् व्यक्तिस्य अधिकारात् अधिकं ग्राह्यम् अस्ति।
- जनानां मनोविज्ञानाः आश्चर्यजनकाः सन्ति। यथा चिन्तयन्ति तथा चिन्तयितुं शिक्षन्तु। मनुष्याः रमणीयाः भयानकाः च प्राणिनः सन्ति। मनुष्याः जटिलाः अद्भुताः च प्राणिनः सन्ति...
स्वस्य सुखदं वातावरणं रचयन्तु।
- यदा भवन्तः मॉडरेशनकार्यं सम्यक् कुर्वन्ति तदा जनाः भवतः सर्वरे अधिकं प्रसन्नाः भविष्यन्ति । भवतः सर्वरः अपि भवतः समुदायः अस्ति। भवन्तः अधिकं सुखिनः भविष्यन्ति।
- युद्धं न्यूनं भविष्यति, दुःखं न्यूनं, द्वेषः न्यूनः भविष्यति। जनाः अधिकान् मित्राणि करिष्यन्ति, अतः भवन्तः अपि अधिकानि मित्राणि प्राप्नुयुः ।
- यदा स्थानं सुन्दरं भवति तदा कश्चन तत् सुन्दरं करोति इति कारणतः एव। सुन्दराणि वस्तूनि स्वाभाविकतया न आगच्छन्ति। परन्तु भवन्तः अराजकताम् क्रमे परिणतुं शक्नुवन्ति...
विधिस्य आत्मा।
- नियमः कदापि सिद्धः न भवति। कियत् अपि परिशुद्धताः योजयित्वा भवन्तः सर्वदा किमपि अन्वेष्टुं शक्नुवन्ति यत् नियमेन न आच्छादितम् अस्ति ।
- यतः नियमः सिद्धः नास्ति, कदाचित् भवता नियमविरुद्धानि कार्याणि कर्तव्यानि भवन्ति । विरोधाभासः, यतः नियमस्य अनुसरणं कर्तव्यम्। व्यतिरिक्तं यदा तस्य अनुसरणं न कर्तव्यम्। परन्तु कथं निर्णयः करणीयः ?
-
- प्रमेयम् : नियमः कदापि सिद्धः न भवितुम् अर्हति।
- प्रमाणम् : अहं धारप्रकरणं मन्ये, नियमस्य सीमायां, अतः नियमः किं कर्तव्यमिति निर्णयं कर्तुं न शक्नोति। तथा च यदि अहं नियमं परिवर्तयामि अपि, अस्य प्रकरणस्य सटीकं चिकित्सां कर्तुं, अहं लघुतरं धारप्रकरणं विचारयितुं शक्नोमि, नियमस्य नूतनसीमायां। पुनः च, नियमः किं कर्तव्यमिति निर्णयं कर्तुं न शक्नोति।
- उदाहरणम् : अहं "China" इति सर्वरस्य संचालकः अस्मि । अहं "San Fransico" इति सर्वरं गच्छामि । अहं एकस्मिन् गपशप-कक्षे अस्मि, तत्र कश्चन एकां दरिद्रं निर्दोषां १५ वर्षीयां बालिकां अपमानयति, उत्पीडयति च। नियमः वदति यत् "भवतः सर्वरात् बहिः भवतः मॉडरेशनशक्तयः न उपयुज्यताम्" इति । परन्तु मध्यरात्रौ अस्ति, अहमेव जागृतः संचालकः अस्मि। किं मया एतां दरिद्रां बालिकां शत्रुणा सह एकान्ते त्यक्तव्या; अथवा नियमस्य अपवादं कर्तव्यम्? भवतः निर्णयः एव।
- आम् नियमाः सन्ति, परन्तु वयं रोबोट् न स्मः। अस्माकं अनुशासनस्य आवश्यकता अस्ति, परन्तु अस्माकं मस्तिष्कं वर्तते। प्रत्येकस्मिन् परिस्थितौ स्वविवेकस्य उपयोगं कुर्वन्तु। तत्र विधिग्रन्थः, यः अधिकतया अनुसरणीयः । परन्तु "नियमस्य आत्मा" अपि अस्ति ।
- नियमान् अवगत्य, तान् अनुसृत्य च। एते नियमाः किमर्थं सन्ति इति अवगच्छन्तु, आवश्यकतायां च तान् मोचयन्तु, परन्तु न अतिशयेन...
क्षमा, सामञ्जस्यं च।
- कदाचित् अन्येन संचालकेन सह विग्रहः भवितुम् अर्हति । एतानि वस्तूनि वयं मानवाः इति कारणेन भवन्ति। व्यक्तिगतविग्रहः, निर्णयविषये असहमतिः वा भवितुम् अर्हति ।
- शिष्टाः भवितुम्, परस्परं च सौम्यरूपेण भवितुं प्रयतध्वम्। वार्तालापं कर्तुं प्रयतस्व, सभ्यतां च प्रयतस्व।
- यदि कश्चित् त्रुटिं कृतवान् तर्हि तं क्षमस्व। यतः भवन्तः अपि त्रुटिं करिष्यन्ति।
- सन त्जुः अवदत् यत् "यदा भवन्तः सेनाम् आवृत्य गच्छन्ति तदा निर्गमं मुक्तं त्यजन्तु। निराशशत्रुं अतिप्रबलतया न निपीडयन्तु।"
- येशुमसीहः अवदत् यत्, "भवद्भिः मध्ये यः कोऽपि पापरहितः अस्ति, सः प्रथमं तस्याः उपरि शिलापातं करोतु।"
- नेल्सन मण्डेला अवदत् यत् - "आक्रोशः विषं पिबन् ततः शत्रून् मारयिष्यति इति आशां कुर्वन् इव अस्ति।"
- त्वं च... किं वदसि ?
परः भव ।
- कस्यचित् दुर्व्यवहारः भवति। भवतः दृष्ट्या तत् दोषपूर्णम्, तत् च निवारयितव्यम्।
- कल्पयतु यदि त्वं परस्य अपेक्षया एकस्मिन् एव स्थाने जातः, यदि त्वं तस्य कुटुम्बे, तस्य मातापितृभिः, भ्रातृभिः, भगिनीभिः सह जातः। कल्पयतु यदि भवतः जीवनस्य अनुभवः आसीत्, भवतः स्थाने। कल्पयतु यत् भवतः तस्य असफलताः, तस्य रोगाः, कल्पयतु यत् भवतः तस्य क्षुधाः अनुभूताः। अन्ते च कल्पयतु यदि तस्य भवतः जीवनं स्यात्। कदाचित् स्थितिः विपर्यस्तं स्यात् ? कदाचित् भवतः दुर्व्यवहारः स्यात्, सः भवतः न्यायं करोति स्म । जीवनं नियतात्मकम् अस्ति।
- अतिशयोक्तिः न कुर्मः : न, सापेक्षतावादः सर्वस्य बहानानि न भवितुम् अर्हति। परन्तु आम्, सापेक्षतावादः किमपि कर्तुं बहानानि भवितुम् अर्हति।
- किमपि एकस्मिन् समये सत्यं असत्यं च भवितुम् अर्हति । सत्यं द्रष्टुः नेत्रे...
न्यूनं अधिकं भवति।
- यदा जनाः नियन्त्रणे भवन्ति तदा ते यत् इच्छन्ति तदर्थं युद्धे न्यूनकालं यापयन्ति, यतः ते पूर्वमेव जानन्ति यत् ते किं कर्तुं शक्नुवन्ति वा न वा । तथा च तेषां इच्छितं कर्तुं अधिकः समयः ऊर्जा च भवति, अतः तेषां अधिकं स्वतन्त्रता भवति।
- यदा जनानां बहु स्वतन्त्रता भवति तदा तेषु कतिपये स्वतन्त्रतायाः दुरुपयोगं करिष्यन्ति, अन्येषां स्वतन्त्रतां च हरन्ति। तथा च, बहुमतस्य स्वतन्त्रता न्यूना भविष्यति।
- यदा जनानां स्वतन्त्रता न्यूना भवति तदा तेषां स्वतन्त्रता अधिका भवति...